Στο Μεξικό υπάρχει μια βαθιά ριζωμένη παράδοση που
κορυφώνεται κάθε χρόνο στις 2 Νοεμβρίου, την Ημέρα των Νεκρών (Día de los
Muertos). Εκείνη την ημέρα οι οικογένειες στήνουν τελετουργικούς βωμούς,
γνωστούς ως ofrendas, για να τιμήσουν και να καλοδεχτούν τις ψυχές των
αγαπημένων που επιστρέφουν για λίγο στον κόσμο των ζωντανών. Οι βωμοί
στολίζονται με λουλούδια, κεριά, φαγητά, ποτά και συμβολικά αντικείμενα, ώστε
να καθοδηγούν και να φιλοξενούν τις ψυχές στο πνευματικό τους ταξίδι.
Ο βωμός είναι έτσι μια γέφυρα ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών
και τον κόσμο των νεκρών, γεμάτη σύμβολα που καθοδηγούν, φιλοξενούν και
εξαγνίζουν τις ψυχές. Η δομή του χωρίζεται σε τρία επίπεδα: ο ουρανός, που
συμβολίζει την αιώνια ανάπαυση και περιλαμβάνει κεριά και προσευχές· η γη, όπου
ζωντανοί και νεκροί συναντιούνται γύρω από αγαπημένα φαγητά, ποτά και
αντικείμενα· και ο κάτω κόσμος, που εκφράζει τον καθαρμό της ψυχής με νερό,
αλάτι και την παρουσία του σκύλου Xoloitzcuintli, οδηγού των ψυχών στον Mictlán.
Τα παραδοσιακά στοιχεία, όπως οι κατηφέδες (cempasúchil), οι νεκροκεφαλές
(calaveras) και το πολύχρωμο χαρτί (papel picado), δημιουργούν μια πύλη ανάμεσα
στους κόσμους, ενώ ένα άνθος-στεφάνι στην κορυφή συμβολίζει την ένωση ουρανού
και γης και το στοχασμό πάνω στο βαθύ νόημα της Ημέρας των Νεκρών.
Από αυτή τη σύνοψη, ο βωμός ξεδιπλώνεται σε ξεχωριστά
επίπεδα, καθένα με το δικό του σύμβολο και την πνευματική του σημασία, όπως
αναλύεται παρακάτω.
Γη
Η γη είναι το θεμέλιο της ύπαρξης και το πρώτο σκαλί του
βωμού. Επάνω της τοποθετούνται φρούτα, καλαμπόκι και ψωμί – δώρα της φύσης που
θρέφουν το σώμα και την ψυχή. Είναι η αφθονία, η αρχή και το τέλος, ο τόπος από
τον οποίο προερχόμαστε και στον οποίο επιστρέφουμε. Η παρουσία της στο βωμό
θυμίζει ότι καμία ψυχή δεν είναι άυλη, αλλά κουβαλά μέσα της τον καρπό της γης
που τη γέννησε.
Φωτιά
Η φωτιά εκδηλώνεται μέσα από τις φλόγες των κεριών, που
στέκουν αναμμένα σαν φρουροί μνήμης. Το φως τους ανοίγει δρόμους μέσα στο
σκοτάδι, ώστε οι ψυχές να μη χαθούν στον γυρισμό. Μα τα κεριά δεν είναι μόνο
οδηγοί· είναι και η ζεστασιά που κάνει τον χώρο φιλόξενο. Κάθε φλόγα είναι μια
σιωπηλή προσευχή, μια υπενθύμιση ότι η αγάπη των ζωντανών συνεχίζει να καίει
ακόμη και όταν όλα φαίνονται σβηστά.
Νερό
Το νερό, καθαρό και δροσερό, περιμένει σε δοχεία και ποτήρια
επάνω στον βωμό. Είναι το στοιχείο που ξεδιψά τις ψυχές μετά το κουραστικό
ταξίδι, η ανανέωση που καθαρίζει κάθε ίχνος κόπωσης. Συμβολίζει την αγνότητα
και την ελπίδα, αλλά και τη ροή της ίδιας της ζωής που συνεχίζεται αδιάκοπα,
ακόμη και μετά τον θάνατο. Στο νερό αντικατοπτρίζεται η αιωνιότητα.
Άνεμος
Ο άνεμος γίνεται αισθητός μέσα από το papel picado, τα
χρωματιστά, τρυπητά χαρτιά που στολίζουν τον βωμό. Στο παραμικρό φύσημα
κινούνται, σαν να παίρνουν ανάσα οι ίδιοι οι νεκροί. Οι σχισμές τους αφήνουν το
πνεύμα να περνά, σαν αόρατη παρουσία που ψιθυρίζει ανάμεσα στους ζωντανούς. Ο
άνεμος είναι ο αέρας της ψυχής, το αόρατο που όμως όλοι νιώθουν.
Ουρανός
Ο ουρανός συμβολίζει την αιώνια ανάπαυση, τον τόπο όπου
πιστεύεται ότι κατοικούν οι ψυχές μετά το ταξίδι τους. Εδώ δεσπόζουν τα κεριά
που καθοδηγούν τις αναχωρούσες ψυχές και οι εννέα ημέρες προσευχών του
ροζαρίου, που συνοδεύουν την αποχαιρετιστήρια τελετή. Ο ουρανός είναι η ειρήνη,
η γαλήνη και η υπέρβαση· είναι η στιγμή που η ψυχή λυτρώνεται από κάθε βάρος
και βρίσκει την αιώνια της κατοικία.
Γη της συνάντησης
Το γήινο επίπεδο είναι εκεί όπου ζωντανοί και νεκροί
συναντιούνται κατά τη διάρκεια της Ημέρας των Νεκρών. Εδώ εκτίθενται φαγητά,
ποτά και αντικείμενα που αγαπούσαν οι ψυχές εν ζωή, από παραδοσιακές συνταγές
μέχρι καθημερινά αγαθά και προσφορές από την οικογένεια. Στο κέντρο βρίσκεται
μια καρδιά περιτριγυρισμένη από αμπέλια, που υποδηλώνει τον βαθύ δεσμό με τη
φύση και τον κύκλο της ζωής και του θανάτου.
Κάτω κόσμος
Το τελευταίο στάδιο του βωμού είναι ο κάτω κόσμος, εκεί όπου
η ψυχή εξαγνίζεται και προστατεύεται. Εδώ βρίσκουμε το νερό που ξεδιψά μετά το
κοπιαστικό ταξίδι, το αλάτι που καθαρίζει και φυλάσσει, και την παρουσία του
σκύλου Xoloitzcuintli, του μυθικού οδηγού που οδηγεί τις ψυχές στον Mictlán,
τον προκολομβιανό κάτω κόσμο. Είναι το σημείο της δοκιμασίας αλλά και της
λύτρωσης, η πύλη προς την οριστική ειρήνη.
Πίστη
Σε αυτό το επίπεδο βρίσκονται οι σταυροί και οι εικόνες,
σημάδια πνευματικής καθοδήγησης και προστασίας. Η πίστη δίνει τον
προσανατολισμό του βωμού, υπενθυμίζοντας ότι το ταξίδι της ψυχής δεν είναι μόνο
μια διαδρομή μέσα από τα στοιχεία της φύσης, αλλά και ένα πέρασμα μέσα από την
πνευματικότητα, την ελπίδα και τη θεία αγάπη.
Ο Νεκρός
Στην κορυφή δεσπόζει η μορφή του ίδιου του νεκρού, μέσα από
τη φωτογραφία του και τα προσωπικά του αντικείμενα. Όλα τα στοιχεία συγκλίνουν
εδώ, σαν κύκλος που κλείνει, για να τον καλέσουν ξανά ανάμεσα στους ζωντανούς.
Είναι η στιγμή που η μνήμη γίνεται παρουσία και η αγάπη γεφυρώνει το χάσμα ζωής
και θανάτου.
Παραδοσιακά στοιχεία
Τα παραδοσιακά στοιχεία ολοκληρώνουν τον βωμό και του δίνουν
χρώμα, κίνηση και άρωμα. Οι κατηφέδες (cempasúchil) με το πορτοκαλί τους φως
οδηγούν τις ψυχές με το άρωμά τους. Οι νεκροκεφαλές (calaveras), φτιαγμένες από
ζάχαρη ή πηλό, θυμίζουν ότι ο θάνατος δεν είναι μόνο απώλεια αλλά και μέρος του
κύκλου της ζωής. Το πολύχρωμο χαρτί papel picado με τα σχέδιά του γίνεται ο
άνεμος που φέρνει το αόρατο στο παρόν. Και στην κορυφή, το άνθος-στεφάνι
συμβολίζει την ένωση ουρανού και γης, καλώντας μας να στοχαστούμε πάνω στο βαθύ
νόημα της Ημέρας των Νεκρών: ότι η μνήμη κρατά τους νεκρούς ζωντανούς και η ζωή
συνεχίζεται μέσα από τη μνήμη.
Η Ημέρα των Νεκρών δεν είναι μια γιορτή θλίψης, αλλά μια
τελετή μνήμης και αγάπης. Είναι η στιγμή όπου ο θάνατος συναντά τη ζωή, κι όπου
οι ζωντανοί θυμούνται πως οι δεσμοί με τους προγόνους και τους αγαπημένους δεν
λύνονται ποτέ.
